Inge Manousakis-van Bommel

Unesco riep 2012 uit tot het jaar van Papanikolaou. Vijftig jaar geleden overleed de arts die ontdekker en grondlegger was van de test die jaarlijks miljoenen vrouwen over de hele wereld screent op de eerste tekenen van baarmoederhalskanker. Reden genoeg om het baanbrekende onderzoek van doctor Pap, zoals hij ook wel werd genoemd, opnieuw onder aandacht te brengen. Op 27 en 30 november jongstleden werd een eerbetoon aan hem gehouden op de Erasmus Universiteit in Rotterdam en de Universiteit van Amsterdam.

Maria Nasioutziki, voorzitter van de Griekse Gemeenschap van Klinische Cytologie en als cytopatholoog werkzaam bij de Universiteit van Thessaloniki, laat er geen twijfel over bestaan. Papanikolaou was een van de grootste wetenschappers van de twintigste eeuw en was zijn tijd ver vooruit. ‘Papanikolaou is natuurlijk vooral bekend geworden door de Pap-test, maar mensen vergeten dat hij met zijn onderzoeken de basis heeft gelegd voor een heel nieuwe medische discipline, de cytologie, en daarmee de kijk van artsen op de geneeskunde ingrijpend heeft veranderd’. Yorgos Papanikolaou was niet alleen een groot wetenschapper, maar ook in zijn persoonlijke leven een bijzondere man. Geboren in 1883 in Kymi, Évia, voltooit hij op 21-jarige (!) leeftijd zijn artsenstudie in Athene. Als jongeman heeft hij zijn levensmissie al vroeg duidelijk voor ogen. Onder invloed van zijn studies, filosofie en Duitse literatuur, en zijn idealistische vrienden – de schrijvers Delmouzos en Sklirós, die zich inzetten voor de afschaffing van de katharévousa en voor invoering van de volkstaal – wil hij maar één ding en dat is ten dienste staan van de mensheid. ‘My ideal is not to become rich or live happily ever after, but to work, to take action and create, to achieve something worthy of a moral and strong human being’. Een nobel en nogal ongewoon streven gezien de elitaire wereld waarin hij leefde, maar die onvoorwaardelijke toewijding aan de mens zou kenmerkend zijn voor Papanikolaou en, zo blijkt later, leidend zijn in de keuzes die hij maakte in zijn leven en wetenschappelijke carrière. Na een paar jaar als jong arts bij enkele Europese universiteiten wetenschappelijk onderzoek te hebben verricht en gepromoveerd te zijn, besluit hij om terug te keren naar Athene om daar met Andromáchi Mavroyeni– nazaat van de beroemde vrijheidsstrijdster Mandó Mavroyenous – in het huwelijk te treden. De jonge vrouw had tijdens een wandeling diepe indruk op hem gemaakt. Niet zozeer vanwege haar schoonheid maar om de volhardendheid waarmee ze op kapotte schoenen een stenen ezelpad had beklommen en gedurende de tocht, zonder te klagen, de pijn van haar voeten had weten te verdragen. Maar voordat hij met haar trouwt, stelt hij haar voor een keuze. Het huwelijk kan alleen voltrokken worden als zij zich neerlegt bij de drie voorwaarden die hij stelt: hij wil geen kinderen, de wetenschap gaat altijd voor en hij wil naar het buitenland. Andromáchi, net afgestudeerd in de Franse taal en een begaafd pianiste, stemt in en wordt zijn vrouw. Samen vertrekken ze niet lang daarna, in 1914, naar de Verenigde Staten, omdat de Grieks-Amerikaanse soldaten die hij kort daarvoor tijdens de eerste Balkanoorlog aan het front had ontmoet, hadden verteld dat Papanikolaou alleen daar, in het vrije Amerika, zijn grote droom zou kunnen waarmaken.

De grote ontdekking

Met twee koffers in de hand en 250 dollar op zak, komen ze aan in het beloofde land. Trouw aan elkaar, aan de muziek (Yorgos speelde viool en hield hartstochtelijk veel van klassieke muziek) maar bovenal aan de wetenschap, beginnen ze hun nieuwe leven. De periode in Amerika was voor het pasgetrouwde echtpaar verre van gemakkelijk. Als immigrant had zijn doctorstitel maar weinige waarde en na een paar jaar te hebben gewerkt als tapijtverkoper – en zij als knopennaaister – weet hij voor het eerst een baan als assistent-patholoog en later als patholoog van het ziekenhuis van Cornell te bemachtigen.

Lees verder in Lychnari 13/1 p. 14.